Süleyman Demirel, İbrahim Tatlıses, Çetin Altan, Deniz Baykal, Metin Oktay, Sakıp Sabancı, Sezai Karakoç... Siyasetten spora, bürokrasiden sanat dünyasına, işinsanlarına, gazetecilere yüzden fazla isim. Cemal Süreya’nın 1980’lerin sonlarında yazdığı bu yazılarda, o dönemde parlayıp sönenler de var, bugün hâlâ –kimi iyi kimi kötü– adından söz ettirenler de. Diğer tüm yazılarında karşımıza çıkan, tanıdık “şair Cemal Süreya”dan başka, bu yazılarda “bürokrat Cemal Süreya”yla da tanışıyoruz. “Türkiye uzmanı” Cemal Süreya. Türkiye’nin derdiyle dertlenen, o muzip gülüşün altında ülkesine dair derin bir keder gizleyen Cemal Süreya.

Cemal Süreya’nın 1970’lerin ortalarında Politika gazetesinde yayımladığı günlük yazılar, şairin edebiyatla kurduğu ilişkiyi en iyi gösteren metinler olabilir. Cemal Süreya, edebiyatı hele de şiiri özel zamanlarda kapısı çalınacak bir mabet olarak görmüyor, hayatın her ânında, her yerde şiirle yaşıyor.
 
İlk olarak 1982’de kitap olarak basılan Günübirlik, o dönemin –birçoğu hâlâ bilinen– edebiyat olaylarına, ünlü edebiyatçılarına dair incelikli yazılardan oluşan önemli bir seçki. Sadece yazıldığı döneme değil, bugüne de sesleniyor. 

Cemal Süreya sadece iyi bir şair değil. İyi bir çevirmen, iyi bir eleştirmen, iyi bir deneme yazarı, iyi bir okur. Hayatı boyunca şiirle nefes almış, sadece kendi şiirini değil, ait olduğu edebiyat dünyasının tüm verimlerini önemsemiş bir edebiyat insanı.
 
Şapkam Dolu Çiçekle, Cemal Süreya’nın özellikle Türk şiiri üzerine yazdığı kapsamlı yazılarının derlendiği bir kitap. Dağlarca, Tevfik Fikret, Oktay Rifat gibi devlerin şiirleri bu yazılarda enine boyuna inceleniyor.
 
Cemal Süreya’nın bu kitapta Nâzım Hikmet için kurduğu şu cümle aslında onun yazıları için de söylenebilir: “Okudukça yüzümüze kan geliyor.”

Lokman şair senin hayatın
Yedi kırlangıcın hayatı kadar
Altısını ardı ardına yaşadın
Bir kırlangıcın daha var.

İkinci Yeni’nin öncüsü olan Cemal Süreya’nın kafeslere kapatılamayan son kırlangıcı hâlâ aramızda dolaşıyor. Bir Kırlangıcın Daha Var, şairle “uzun yıllar geçirmiş bir insan ve oğlunun annesi” olan Elif Sorgun’dan tanıdıklığın, tanıklığın ve ortaklığın cıvıltılı özünü barındıran, ümitle ve yaşam sevinciyle dolu bir Cemal Süreya seçkisi.

Çocuklar için yazmak... Yazarsın. Yalnız şunu unutma: Çocuklar her şeyi anlar. Her şeyden söz edebilirsin onlara. Bilgiçlik taslayan şeyler yazma. Daha içten ol. Serüvenlerden, düşlerden söz et. Sözgelimi, lacivert ipek helikopterler uçsun yazılarında. Senin işin, onlarda okuma tadı yaratmaya çalışmak...

Modern şiirimizin öncülerinden Cemal Süreya'nın Çocukça dergisindeki “Aritmetik İyi, Kuşlar Pekiyi” adlı köşesinde, 1984-85 yılları arasında yazdığı on iki yazı bu kitapta bir araya geliyor. Değerli öykücülerimizden Necati Güngör’ün editörlüğüyle hazırlanan kitapta, Güngör’ün Cemal Süreya’yla yaptığı bir söyleşi de yer alıyor. Her yaştan okurun keyifle okuyacağı yazılara, Mustafa Delioğlu'nun özgün çizimleri eşlik ediyor.

Biliyorum sana giden yollar kapalı

Üstelik sen de hiçbir zaman sevmedin beni

Ne kadar yakın ve arada uçurum;

İnsanlar, evler, aramızda duvarlar gibi 

Uyandım uyandım, hep seni düşündüm

Yalnız seni, yalnız senin gözlerini

Sevda Sözleri, Cemal Süreya’nın öğrencilik yıllarında başlayan ve ölümüne kadar devam eden şiir hayatında yayımladığı tüm eserlerin yanı sıra, dergilerde ve mektuplarda kalmış, bazısı adsız ve yarım bırakılmış şiirleri de bir araya getiriyor.

Merdivenlerin oraya koşuyorum,

Beklemek gövde kazanması zamanın;

Çok erken gelmişim seni bulamıyorum,

Bir şeyin provası yapılıyor sanki.

Sıcak Nal’dan bir gün sonra yayımlanan Güz Bitigi, o kitabın melankolik güz havasını kışa tamamlar. Düzyazıdan şiire, beyite ve şarkıya birçok ifadeyi birleştiren Güz Bitigi aslında tek bir şiirdir, Cemal Süreya’nın son ve evrensel şarkısıdır.

Bir mısra daha söylesek sanki her şey düzelecek

İki adım daha atmıyoruz bizi tutuyorlar

Böylece bizi bir kere daha tutup kurşuna diziyorlar

Zaten bizi her gün sabahtan akşama kurşuna diziyorlar

Bütün kara parçalarında

Afrika dahil

Üvercinka, Türkiye’de modern şiirin ifadesine yeni bir soluk getirecek olan genç bir şairin 1958 tarihli ilk kitabı; İkinci Yeni’nin kırılma noktalarından biri.

Ağzı ağzına dolu telefonlardan

Gözleri bozuk paralardan

Saplantılı duvar saatlerinden

İçkilerin giderek küçülmesinden

Belli, iyi şeyler olmayacak.

Bu kitaptaki şiirler Cemal Süreya’nın güz mevsimine ait. Erken kaybettiği dostları Edip Cansever ve Turgut Uyar’dan söz eden, türbeleri dolaşan ve “Yaşadım, Tanrım,” diye hayatının muhasebesini yapan şairin Sıcak Nal’daki tüm dizelerinde aynı melankolik hava esiyor.

Bir kilise tadı taşıyor Dolmabahçe camiinin pencereleri

Uzaktan bakmak şartıyla ve aydınlık oluşunu saymazsak;

Ve denizin gişesinde oturan kısa boylu saat kulesi

Yakasının içine kaydırmış hafifçe basınç-ölçerini

Beni Öp Sonra Doğur Beni, kanla yıkanmış kelimelerden sevda sözlerine, kimsenin dokunamayacağı suçsuz coğrafyalardan bir çay bahçesinden manzaralara Cemal Süreya’nın geniş dünyasını ustaca resmettiği bir panorama.

Tek şövalye bırakıp kendinden üstün

Yazıldı yalnızlığın yuvarlak masasına

Mızrağını geçirdi içinden bir flütün

1965 tarihli kitabı Göçebe’de Cemal Süreya eski uygarlıklardan Ortaçağ’a ve modern çağlara uzanıyor, günlük hayatla şiirin zamansız âlemi arasında dolaşıyor.

Modern şiirimizin öncülerinden Cemal Süreya, Guillaume Apollinaire’den Paul Valéry’ye, Arthur Rimbaud’dan Paul Verlaine’e birçok şairi dilimize kazandırmıştır. “Çağdaş dünyanın, insandaki yeni bir bilincin karşılığı olan” bu avangard şiir de, hayatını şiire adayan Süreya’nın kalemini, duyarlılığını beslemiştir.

Gerçeküstücülük, sembolizm, romantizm ve kübizm gibi akımları Cemal Süreya’nın özenli çevirileriyle bir araya getiren Sen Varsın Gecede, şiirsel estetiğin ve ifadenin en büyük değişim geçirdiği yıllardan derlenmiş kişisel bir antoloji.

Düşünüyorum da aşk sözcüğünü de biraz eksik bulu­yorum şu senlen ben arasındaki ilişkiye. Daha büyük, daha sağlam bu bizimki. Aşk onun içinde sadece bir kısım galiba. Ötesinde aşkla birlikte, ama yer yer, zaman zaman onu aşan başka duygular, başka esriklikler, başka baş dönmeleri de var bizde. Seni seviyorum; ve senin için her şeyim. Beni sevi­yorsun; ve benim için her şeysin.

Bir insan için şu kısa hayat­ta bundan daha büyük ne olabilir ki.

Cemal Süreya, Temmuz 1972’de Okmeydanı SSK Hastanesi’ne yatan eşi Zuhal Tekkanat’a hastanede kaldığı on üç gün boyunca mektuplar yazmıştı. Zuhal’e ve oğulları Memo’ya olan sevgisini, hayallerini ve özlemlerini, mutluluk ve kaygılarını anlattığı, şiirinden tanıdığımız içtenlikle kaleme alınmış bu mektuplar, Süreya’nın ölümünün ardından Erdal Öz’ün sunumuyla kitaplaştırıldı. Kitabın ikinci kısmını oluşturan 1967-1978 tarihli mektuplarla birlikte On Üç Günün Mektupları, bir büyük aşkın “sevda sözleri”yle bezeli tanıklığı ve tarihçesi.

Biliyorsun ben hangi şehirdeysem
Yalnızlığın başkenti orası

Cemal Süreya şiirinin en çarpıcı kitaplarından olan ve Sevda Sözleri içinde yer alan Göçebe’nin yeni baskısı Yapı Kredi Yayınları’ndan çıktı.

Türk şiirinin büyük ustalarının belli başlı kitaplarının ilk baskılarına göre hazırlanmış yeni basımları sürüyor. Cemal Süreya’nın, ilk baskısı 1965 yılında “de Yayınevi” tarafından yapılan Göçebe kitabı da yeni, ayrı bir basımla şiir okurlarının beğenisine sunuluyor.

Kan görüyorum taş görüyorum
bütün heykeller arasında
karabasan ılık acemi
-uykusuzluğun sütlü inciri-
kovanlara sızmıyor

Annem çok küçükken öldü
beni öp, sonra doğur beni

Cemal Süreya şiirinin doruk kitaplarından biri olan ve Sevda Sözleri içinde yer alan Beni Öp Sonra Doğur Beni yeni baskısı Yapı Kredi Yayınları’ndan çıktı.

Türk şiirinin büyük ustalarının toplu şiirleri içinde yer alan belli başlı kitapların ilk baskılarına göre yeni basımları sürüyor. Cemal Süreya’nın, ilk baskısı 1973 yılında e yayınları tarafından yapılan Beni Öp Sonra Doğur Beni kitabı da yeni, ayrı bir basımla şiir okurlarının beğenisine sunuluyor.

Şair, deneme yazarı ve çevirmen Cemal Süreya’nın dergici yanı, sadece efsane dergi Papirüs’ün (kendi deyişiyle “Papo”) adını duymuş okurların bile kabul edeceği bir gerçek. Cemal Süreya, dergi çıkarmakla kalmamış, başka dergilerin ortaya çıkmasına da önayak olmuş, yazı kurullarında bulunmuş ya da yazılarıyla desteklemiştir.

Cemal Süreya’nın dergicilik alanına önemli katkılarından biri de, Mart 1968’den Ekim 1975’e kadar Fransa’da çıkan önemli edebiyat-sanat dergilerini günü gününe tarayarak yaptığı seçmeler. Türk Dili dergisinde “Yabancı Yayınlar” başlığı altında yayımlanan bu yazıları Bahanur Garan Gökşen ile Erol Gökşen bir araya getirip kitaplaştırdı.

Yabancı Yayınlar, Cemal Süreya külliyatının tamamlanmasına önemli bir katkı olduğu gibi, bugünün okurlarını yarım yüzyıl öncesinin dünya edebiyatı atmosferiyle, edebiyatın ve yayıncılığın çoğu günümüzde de varlığını ve geçerliliğini sürdüren çeşitli sorunlarıyla buluşturması açısından da önemli bir toplam.

Elinizdeki kitap Türk şiirinin önde gelen adlarından Cemal Süreya’nın aralıklarla elli üç sayı yayımladığı dergisi Papirüs’teki başyazılarını bir araya getiriyor. Kavrayıcı bir zeka ve geniş bir kültürün sanat ve ede­biyattan düşünce ve siyasete uzanan geniş bir alandaki değerlendirmeleri.

“Türk edebiyatını, özellikle de şiirimizi çok iyi biliyordu Cemal Süreya. Papirüs’ün başyazıları buna tanıktır. Bu yazılarda şair Cemal Süreya’yı düşünce adamı kimliğiyle görürüz. Araştıran, soran, değerlendiren, hesaplaşan bir Cemal Süreya’dır bu. Ve hiçbir zaman yetinmeyen.”
- Atilla Özkırımlı

“Türk edebiyatına çeşitli açılardan bakan, o açılardan gör­düklerini değerlendiren, sorunlara bir düşünür, bir deneme­ci, bir şair olarak yaklaşan ve çözüm arayan, çözüm getiren önemli yazılardır Cemal Süreya’nın yazıları.”
- Muzaffer Buyrukçu

‘’Atasözü dedim, burda hemen bir İran atasözü anımsayabiliriz;
‘Türkçe bilenin işi rast gider’. Türkçe böylesine büyük bir dil. Ama dilimizin son yüzyılda kendisini iki kez yenileme çabasına girdiğini de unutmayalım. Türkçe dil devriminden sonra yeni yeni oturuyor. Bugün de tam oturdu sayılamaz. Belki de bazı yazarları ‘şive taklidi’ne sürükleyen nedenlerden biri de o günlerde Öz Türkçenin getirdiği sorunlardı, dilin oturmamışlığıydı belki de. 1940 kuşağından olup şive taklidine yönelmemiş yazarların on beş yıl kadar önce yazdıkları bugün daha okunaklı değil onlarınkinden.’’

Sen bir çocuksun, annen sinirden bir de sevinçten doğurdu seni yırtılan ipek sesiyle;

Bir çocuksun sen, bedeviler gibi ezberindeki şiirlerle bulmak zorundasın çölde yitirdiğin yolu; yeryüzü şenliğinin azımsanamaz bir parçasıdır yaktığın ateş, kıvrıldığın dönemeç, açtığın şemsiye, kucakladığın yaşlı ağaç; iyi çocuksun; tuhaf çocuksun; ağzını burnunu tıkasalar gözlerinle soluk alırsın; gözlerini bağlamaya kalksalar el ve ayak tırnaklarınla; kalsiyum ve kalker destekler seni, yeraltı suları destekler seni
yırtılan ipek sesiyle;

Bütün evler boşaltılmış, herkes dışarı dökülmüş; taşıtlar adam almıyor, sinemalar tıklım tıklım, sokaklarda insan başlarından bir nehir; meydanlarda insanî tabaka görülmemiş bir çiçeğin taçyaprakları gibi yırtılan ipek sesiyle;

Aşkla isyanı bütünleştiren şiirleriyle tanınan Cemal Süreya hiç şüphesiz Üvercinka ile İkinci Yeni şiirinin öncülerinden olmuştur. Bir Kırlangıcın Daha Var, şiiri şairin fikir eğiliminin değil, kişiliğinin belirleyeceğine inanan, şiirin “insan töresi, insanın kendisi” olmasını isteyen Cemal Süreya’nın Sevda Sözleri’nden bir seçki.

Cemal Süreya, ilk kitabı Üvercinka 1958’de çıktığında, 27 yaşında, ilk şiiri (“Şarkısı Beyaz”) daha beş yıl önce yayımlanmış genç bir şairdi. Bu kitapla çağcıl Türk şiirinin en çok konuşulan, en çok tartışılan akımlarından İkinci Yeni’nin öncülerinden biri olacağını ne kendisi ne de bir başkası bilebilirdi.

Lirik, erotik, ideolojik... Sıcak, tılsımlı ve ölümsüz.

Türk şiirinin kavşak noktasında, tek başına ayakta duran bir kitap.

Ölüyorum tanrım

Bu da oldu işte.

Her ölüm erken ölümdür

Biliyorum tanrım.

Ama, ayrıca, aldığın şu hayat

Fena değildir..

Üstü kalsın..

Cemal Süreya 1976'da, o yıl çıkacak olan ilk düzyazı kitabı Şapkam Dolu Çiçekle'nin müjdesini verdiği bir röportajında, "genellikle yazarın, edebiyatçının sorunlarına eğilen bazı denemeler"ini de aynı yıl "Homeros'un Telif Hakkı" adıyla kitaplaştırmayı düşündüğünü söylüyordu. O kitap çıkmadı ama bu yazıların bazıları 1982'de yayımlanan Günübirlik'te yer aldı. 2000'de Şapkam Dolu Çiçekle'nin genişletilmiş basımını yayımlamıştık. Şimdi de, Günübirlik'in genişletilmiş basımı olan "Günübirlik"ler'i sunuyoruz. Kitabın ilk bölümünde Günübirlik'teki bütün yazılar, ikinci bölümünde ise yine 1975-76 yıllarında Politika gazetesindeki "Günübirlik" köşesinde çıkmış olup da ne Günübirlik'e ne de Cemal Süreya'nın başka bir kitabına alınmamış olan yazılar yer alıyor. Çağdaş/çağcıl şiirimizin C vitaminden: kâğıda, kitaba, kalem adamlarına, onların telif hakkına, elbette Türkçeye, elbette ilk göz ağrısı şiire, ve -elbette ki- şiirden sonra en çok ilgilendiği alan olan "edebiyatın yeraltı haritası" dergiciliğe hiç de günübirlik olmayan bakışlar...

Turgut Özal, Türkan Şoray, Süleyman Demirel,Deniz Baykal, Güngör Bayrak, Cihat Burak, İlhan Berk, Murat Belge, Bülent Ersoy, Rasih Nuri İleri, Sezai Karakoç, Uğur Mumcu ilk kez ber "insanlık antolojisinde" bir araya geldi. Doğan Hızlan'ın 99 Yüz'e yazdığı sunuş yazısındaki deyişiyle Cemal Süreya "Başına konan devlet kuşlarını kovmuş, şiirin korunmasız serçesini baş tacı etmişti... Konuşması çoğu zaman, ölçüsüz uyaksız mısralar gibiydi.Ya düzyazısı? Şiiri kadar iyi. Zekası, satırlarda ironik bir tavırla parlayıverirdi. Onun 99 Yüz'deki tasvirleri, tespitleri, düzyazının kısırdöngüsüne karşılık, imge dünyasına yanaşıyor. 99 Yüz'deki bazı tipleri anlatırken, mensur şiirin kapısını çalmış. Gerçekten de 99 Yüz, bir izdüşümler toplamıdır. İzlenimlerin tanıklığıdır.Gördükleriyle, okuduklarıyla, duyumlarıyla, gözlemleriyle oluşturduğu bir tür kimlik kartı. Kimileri bu kartı bir iftihar levhası gibi yanında taşıyacak, kimileri de saklamak için yorgun düşecek." 99 Yüz 'de Cemal Süreya'nın kalemi kah karanfil gibi görünür, kah ısırgan otu gibi dalar... Kendi açtığı yarayı da kendi sağaltır. Kimseyi ölüme terk etmez. Doğan Hızlan'ın dediği gibi "İye şair aynı zamanda iyi bir de arkeologdur. Yüze vuranları da görür, dibe çökenleri de."

Cemal Süreya, 1972 Temmuz'unda hastanede yatan eşi Zuhal Tekkanat'ın yanında olamamış, fakat moral vermek için on üç gün boyunca ona mektup yazmıştı. Bu mektuplar, Cemal Süreya'nın ölümünün hemen ardından bir kitaba dönüşmüştü. Daha sonra Zuhal Tekkanat, Cemal Süreya'dan 1967-1978 yıllarında aldığı 38 mektubu daha ekledi, böylece On Üç Günün Mektupları 51 mektuplu bir sevda kitabına dönüştü.

Sevda Sözleri'nin büyük şairi bu kez aşkını mektuplarda dile getiriyor.

"Sana rastladığım gün susuzdum, yalnızdım. Bir çırpıda içtim gözlerini."

"Sevmek ne uzun kelime!"

"Sen birinci hamura basılmış dokuz punto beyaz karaktersin. Alınyazımsın, daha doğrusu alınyazımın tek okunaklı yerisin."

"... Bence, sanatçılarla, yazarlarla yapılmış konuşmaları, hatta soruşturmaları, dergi ve gazete sayfalarında bırakmamalı. Bunların hepsini toplamalı. ...Niçin önem veriyorum buna? Şundan: Sanatçıyla yapılmış bir konuşma, ileriye doğru, onun üstüne yapılmış on eleştiriden daha aydınlatıcıdır." Bu kitap, Cemal Süreya'nın bu dileğini gerçekleştirmeyi amaçlayan bir derleme: Şiire, hayata, cinselliğe, edebiyata, politikaya, gündelik yaşama ilişkin her şey üzerine konuştuğu söyleşileriyle ve çeşitli soruşturmalara verdiği yanıtları içeriyor.

Çocuklar için yazmak. Yazarsın. Yalnız şunu unutma: Çocuklar her şeyi anlar. Her şeyden söz edebilirsin onlara. Enflasyondan bile. - Bilgiçlik taslayan şeyler yazma. Daha içten ol. Serüvenlerden düşlerden söz et. Sözgelimi, lacivert ipek helikopterler uçsun yazılarında. Bilgi de ver. - Sen işin onlarda okuma tadı yaratmaya çalışmak. Bu öğütleri dinleyen Cemal Süreya'nın Çocukça dergisinde yazdığı 12 küçük serüven. Unutmayın, en güzel halimiz, güler halimizdir.

Cemal Süreya, Cumhuriyet Dönemi şiirinin en özel "vitamin"iydi. Lirik, erotik, politik gür bir ırmak. Sevda Sözleri bu büyük ustanın bütün şiirlerini bir araya getiriyor. Öyle bir bütünlük ki bu, sıcak, tılsımlı ve ölümsüz.

Şiirimizde İkinci Yeni hareketinin önde gelen şair ve kuramcılarından Cemal Süreya'nın (1931-1990), anı, otobiyografi ve deneme türlerini iç içe işlediği 993 günceden oluşan günlüğü. Cemal Süreya'nın, pek çok şair, şiir ve dergi üstüne düşünce ve görüşleriyle birlikte...