Bu kitabı iki türlü okumak mümkündür. Çalışmanın bir yandan “Türkiye insanının var olma mücadelesinin yüzyıl sonrasındaki bir değerlendirmesi” anlamı var. Burada amaç, o günlerin siyasi, askeri ve iktisadi atmosferini anlayabilmek, söz konusu mücadelenin taraflarının bu mücadeleyi hangi imkanlar ya da imkansızlıklar içerisinde gerçekleştirdiklerini kavrayabilmektir. Diğer taraftan ise uluslararası ilişkiler ile ilgilenen bir sosyal bilimci açısından bu çalışmanın zemini olan “Türkiye’de 1919-1923” döneminin bir başka açıdan da önemi büyüktür. I. Dünya Savaşı’nın Osmanlı İmparatorluğu topraklarındaki devamı olarak gözüken bu süreçte, Türkiye coğrafyasındaki çeşitli olayların, birbirlerinden ayrıştırılması oldukça zor olan iç ve dış politika gelişmelerinin incelenmesinin bir uluslararası ilişkiler meraklısı açısından çok değerli olduğunu, adeta bir laboratuar niteliği taşıdığını belirtmek gerekir.

"XXI. yüzyılın başında nasıl bir dünyada yaşıyoruz? Çalışmanın üzerine kurulmuş olduğu varsayım ve benimsemiş olduğu perspektif, devlet(ler)in konuya ilişkin konumuna verdiği önemi açık bir biçimde ortaya koymaktadır. Bu, mutlaka klasik bir XIX. yüzyıl devletinden farklı ve giderek daha da farklılaşacak olan bir devlettir. Ama bu, her şeye rağmen, egemen/otonom konumu türdeşlerince (genellikle) yaygın kabul gören ve diğer uluslararası aktör kategorilerinden (en yaygın anlayışa göre) meşru, organize ve yaygın bir şiddet kullanabilme tekeline sahip olma özelliği ile ayrılan bir devlettir. Bütün diğer gelişmelere rağmen, devletin bu geniş toplum kesimlerince meşru olarak görülen "şiddet kullanabilme tekeline sahip olma" özelliği mevcut oldukça, içerisinde yaşadığımız dünya Thomas Hobbes’un Leviathan’ındaki kadar anarşik olmasa da her halde Immanuel Kant’ın Sürekli Barış Tasarısı’ndakine hiç benzememektedir. Bizimki, ikili bir ayrımda birincisine daha yakın olmakla beraber "kontrollü anarşi" olarak adlandırılabilecek bir zemindir. Buradaki "kontrol"ün başlıca iki anlamı vardır. Kısa yoldan ifade etmek gerekirse, bunlardan birincisi güç dengesi, ikincisi ise uluslararası hukuk ve evrensel nitelikli ahlaki ve moral değerlerdir. Günümüzde (en azından ve ne yazık ki henüz) bunlardan birincisinin belirleyiciliği sözetmeye gerek olmayacak kadar açıktır. İkinci kategoriden kontrol öğeleri, her ne kadar son onyıllarda giderek gerek yaygınlık gerekse derinlik anlamında özellikle Avrupa coğrafyasında önemli uygulama zeminleri bulabiliyor olsalar da uluslararası sistemin bütününde (henüz) ancak birincinin çizdiği limitler arasında bir anlam ve öneme sahip gözükmektedir."

Türkiye için 1991 yılı, uluslararası sistem açısından 1945 yılına benzer bir kopuş, ikinci bir paradigma değişikliği noktasıdır. 1991 sonrası dönemde uluslararası sistemde meydana gelen radikal değişme, blokların ortadan kalkması ve bölgeselliğin giderek önem kazanması; teknolojideki ve özellikle de iletişim teknolojisindeki başdöndürücü gelişme ile beslenen, toplumsal yaşamın hemen her boyutunda kendisini hissettiren küresellik ve karşılıklı bağımlılık olgularının yeni döneme damgasını vurması gibi gelişmeler, tüm diğer ülkelerin olduğu gibi Türkiye’nin dış politika ortamında da ciddi değişikliklere neden olmuştur ve halen de olmaktadır.

Her şeyden önce, ülke dış politikasını belirleyen dış dünyaya ilişkin değişkenler alışılagelmişin dışında çeşitlenmiştir. Yaklaşık elli yıl, genellikle, ülke dış politikasını NATO-Varşova Paktı ikileminin merceği ile gören Ankara bu perspektifi terkederek küresel ve bölgesel politikaları bağdaştırmak gibi zorlu bir sorunla başbaşa kalmıştır. Komşu coğrafyalarda ortaya çıkan yeni devletler, yeni yapılanmalar, bazen ülke dış politikasına değerlendirilebilir zenginlikler katmakla beraber bazen de çelişkilerin, çapraz baskıların kaynağını oluşturabilmektedirler.

İşte Türkiye böyle bir uluslararası zeminde bulunmaktadır. İleriye dönük olarak, Türkiye’nin bu gelişmelerin dışında kalması, kendi içine kapanması ihtimali oldukça düşüktür. Dolayısıyla ülke dış politikasında akılcılık süreklilik gösteren en temel öğe, değişim ise iç politikanın çeşitli iniş çıkışlarından çok dış dünyada yukarıda belirtilen türdeki gelişmelere göre belirlenen bir olgu olmalıdır.

Bu çalışmada, 1945-1991, yani birçoklarınca uluslararası sistemin “Siyah ve Beyaz” olarak ikiye ayrıldığı düşünülen Soğuk Savaş dönemindeki Türk dış politikası analiz edilmekte, irdelenmektedir. Blok lideri nükleer süper güçler olarak Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği’nin belirlediği bu iki kutuplu sistem döneminde Türkiye’nin dış politikasının, çoğu zaman, sistemik etkilere oldukça açık bir özellik taşıdığı söylenebilir.

Nitekim, 1945-1965 ve 1980-1991 sıkı iki kutuplu sistem dönemlerinde biraz daha ağırlıklı olmak üzere, dönem içerisindeki Türk dış politikasının oluşumunda dış faktörlerin iç faktörlere göre biraz daha belirleyici olduklarından sözedilebilir. Bir başka deyişle, bu dönemlerdeki Türk dış politikasının Waltzcu, yani sistemik-yapısalcı bir açıklayıcı analiz modeline oldukça uygun düştüğü söylenebilir.

Öte yandan, 1965 öncesi dönemdeki (özellikle de 1950’li yıllardaki) Türk dış politikası yapımında, ülkenin ulusal çıkarları ile blok çıkarlarının hemen hemen tamamen benzer, hatta özdeş olduğu yönünde bir kanı belirleyici olmuştur. Soğuk Savaş dönemindeki bu anlayış ancak “Johnson Mektubu” olayının ardından, 1965-1980 döneminde [nispeten] farklı bir biçimde değerlendirilmeye başlanmış, böylece “çok yönlü dış politika”, “çok boyutlu dış politika” söylemi [belki bir süre için olsa da] yaygınlık kazanmıştır.

Günümüzde iç ve dış politika arasındaki ilişki geçen onyıllara, özellikle de yüzyıllara oranla çok önemli ölçüde belirginleşmiştir. Küreselleştiğinden sözettiğimiz, özellikle de iletişim ve ulaştırma alanındaki başdöndürücü gelişmelerle adeta "küresel bir köy"e dönüşmekte olan dünyamızda, ülkelerin, özellikle de genel ve/veya bölgesel anlamda önemli/etkili ülkelerin dış politikalarını anlayabilmek, hem uluslararası politikayı hem de ülkelerin iç politikalarını yorumlayabilmemiz açısından büyük önem taşımaktadır. "Avusturalya'daki kelebeğin kanat çırpışlarının Alaska'da izlenebildiği" günümüz dünyasında ancak bu yolla, dünyada/bölgemizde ve/veya ülkemizde sözkonusu olan gelişmeleri nispeten sağlıklı bir biçimde ele alabilir, değerlendirebiliriz.

İşte Faruk Sönmezoğlu ve Özgün Erler Bayır tarafından derlenen Dış Politika, Karşılaştırmalı Bir Bakış, İstanbul: Der Yayınları, 2014 başlıklı çalışma tam da bu amaca hizmet etmek için, başta bu alana ilişkin eğitim alanlar olmak üzere konuya ilgi duyanlar için düzenlenmiştir. Bununla birlikte, ortaya çıkan bu çalışma sadece dersler kapsamındaki konulara ilişkin bir notlar dizisi değildir. Çalışmaların tümü akademik yayın kurallarına uygun bir biçimde üretilmiş çalışmalardır. Özellikle de 2. Bölüm kapsamında yer alan çalışmaların çok büyük bir bölümü, esas olarak sözkonusu ülke ya da bölgenin önde gelen dillerine dayalı kaynakları da içermeleriyle öne çıkmaktadırlar. Bu durum, gerek ülkemizde gerekse dünyada çok sık rastlanılan bir durum değildir. Amaç, bu büyüyen, genişleyen dünyayı mümkün olduğunca "küçülterek" ve sağlıklı bir biçimde ilgilenenlerin bilgisine sunmaktır.

Hızla değişen uluslararası ortam ve çeşitlenerek gelişen uluslararası ilişkiler çalışmalarına giriş niteliğindeki bu kitabın odağında uluslararası sistemin tarihsel gelişimi, uluslararası ilişkilerdeki temel yaklaşımlar, uluslararası örgütler, küresel ve bölgesel sorunlar yer alıyor. Uluslararası sistemin evrimi modern devletlerin ortaya çıkışından günümüze kadar izlenirken realizmden davranışçılığa, idealizmden eleştirel kurama kadar farklı bakış açılarının disipline katkı noktaları aydınlatılıyor. Uluslararası İlişkilere Giriş günümüz dünyasının kurumsal ve hukuki görünümünü küreselleşen dünyanın ve Soğuk Savaş sonrası ilişki örüntülerinin penceresinden analiz ediyor. Öne çıkan birçok hümümetler-dışı ve hükümetler-arası örgüt ya da kuruluş, gelişim süreçlerinin yanında işleyiş ve karar alma mekanizmaları açısından detaylı sayılabilecek biçimde açıklanıyor. Bu noktada BM, AB, NATO, AGİT, NAFTA, APEC, IMF, Dünya Bankası, DTÖ ile çeşitli uzmanlık kuruluşlarının uluslararası sitemden oynadıkları roller değerlendiriliyor. Nükleer ve konvansiyonel silahlanma, çevre, uluslararası göç ve şiddet gibi küresel sorunların yanında çalışma, Kuzey İrlanda'dan Keşmir'e uzanan geniş bir coğrafyadaki onbeş farklı bölgesel sorunu da tarihsel seyirleri ve güncel durumları bakımından mercek altına alıyor. Günecelleştirilmiş harita, resim, grafik ve tablolarla desteklenen anlatımıyla 5. baskısı yapılan Uluslarası İlişkilere Giriş alanında önemli boşluğu dolduruyor.

Son yıllarda uluslararası ilişkiler alanındaki değişiklik ve yeni gelişmelerin ivmesi oldukça artmıştır. Son baskıdan günümüze geçen zaman boyunca bazı yeni ülkeler, uluslararası örgütler doğmuş; mevcut ülkelerin, örgütlerin çeşitli özelliklerinde bazı farklılaşmalar görülmüş; alana ilişkin yeni bazı olay, olgu ve fikirler ortaya çıkmış; kısacası aşağıda sıralanan alanlara ilişkin olarak hem mevcut konulara bazı eklemeler yapılması hem de yeni bazı konu başlıklarının ilave edilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Bu nedenle “Uluslararası İlişkiler Sözlüğü”nün bu beşinci baskısında, yeni bir baskıda mutlaka yapılması gereken “gözden geçirme”ye ilaveten belirgin bir “genişletme” de sözkonusu olmuştur. Uluslararası ilişkiler alanında sürekli bir değişimin gözlendiği günümüz koşullarında da bu kaçınılmazdır.